नेपालको शिक्षा क्षेत्रमा माध्यमिक तहको परीक्षा, खारेजीको बहस र यसले पार्ने दुरगामी प्रभाव
नेपालको शिक्षा प्रणालीमा परिवर्तन र सुधारको आवश्यकता लामो समयदेखि रहेको छ। विशेष गरी माध्यमिक तहको परीक्षा प्रणाली र यसको खारेजीको बहस नेपाली शिक्षा क्षेत्रमा विशेष ध्यानाकर्षणको विषय बनेको छ। यस लेखमा, हामी नेपालका माध्यमिक तहका परीक्षाको खारेजीको विषयलाई गहिरो अध्ययन गर्दै यसका सम्भावित दुरगामी प्रभावहरूको विश्लेषण गर्ने छौँ।
१. नेपालका माध्यमिक तहका परीक्षा प्रणालीको इतिहास र स्थिति
नेपालमा माध्यमिक तहको शिक्षा प्रायः कक्षा ९ र कक्षा १० को स्तरमा पढाइन्छ। यिनको आधारमा वर्षेनी हुने परीक्षा नै “एसएलसी” (School Leaving Certificate) वा “एसईई” (Secondary Education Examination) भनिन्छ। २०५२ सालमा एसएलसी परीक्षा प्रणालीको सुरुआत भएदेखि यो परीक्षा प्रणाली शिक्षा क्षेत्रमा एक महत्त्वपूर्ण स्थान ओगट्दै आएको छ।
एसईई परीक्षा विशेष गरी १० कक्षाका विद्यार्थीहरूका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण मानिन्छ, किनकि यसले विद्यार्थीको भविष्य निर्धारण गर्ने प्रमुख मापदण्डका रूपमा काम गर्दछ। तर, यो परीक्षा प्रणालीमा केही समस्याहरू र कमीकमजोरीहरूको अस्तित्व रहेको छ, जसले गर्दा यसको खारेजीको आवश्यकता र बहस उठ्न थालेको हो।
२. खारेजीको बहस
माध्यमिक तहको परीक्षा प्रणालीको खारेजीको लागि विभिन्न पक्षबाट आवाज उठेका छन्। यो बहस प्रमुख रूपमा तलका बुँदामा केन्द्रित छ:
२.१. परीक्षा प्रणालीको अत्यधिक दबाब
माध्यमिक तहको परीक्षा, विशेष गरी एसईई, विद्यार्थीहरूमा अत्यधिक मानसिक दबाब पैदा गर्ने एक प्रमुख कारण बनेको छ। परीक्षाको तयारी र नतिजाको अनिश्चितताले विद्यार्थीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ। विद्यार्थीहरूले पढाइमा गरेको प्रयासको सही मुल्यांकन नगरी केवल परीक्षा परिणाममा निर्भर हुने अवस्था सिर्जना भएको छ। यसले विद्यार्थीकै आत्मविश्वासलाई खस्काउँछ र उनीहरूको शैक्षिक विकासलाई अवरुद्ध गर्दछ।
२.२. शिक्षा प्रणालीको असमानता
नेपालमा सरकारी र निजी विद्यालयका बीचमा ठुलो अन्तर छ। सरकारी विद्यालयहरूमा स्रोत र सुविधा कमीका कारण विद्यार्थीहरूलाई पर्याप्त शिक्षा र संसाधन प्राप्त हुन गाह्रो हुन्छ। यसका कारण, परीक्षा प्रणालीले असमानतामा आधारित मूल्यांकन गर्ने काम गर्दछ। यद्यपि, निजी विद्यालयहरूले बढी संसाधन र सुविधा पाउँछन्, तर सरकारी विद्यालयका विद्यार्थीहरूले समान अवसरको लाभ प्राप्त गर्न सक्दैनन्।
२.३. व्यक्तिगत र सामूहिक विकासको अभाव
परीक्षामा उच्च अंक ल्याउने उद्देश्यले विद्यार्थीहरूलाई केवल रट्टा मार्ने प्रथा वा पढाइको उपेक्षा गर्न बाध्य बनाउँछ। यसबाट विद्यार्थीहरूको व्यक्तिगत र सामूहिक विकासको अवसर छुट्दै जान्छ। विद्यार्थीहरूको आलोचनात्मक सोच, समस्या समाधान क्षमतालाई बढावा दिनुपर्ने आवश्यकता छ, जसको लागि परीक्षा प्रणालीको सुधार आवश्यक छ।
२.४. क्यारियर र निर्णयको भ्रामक प्रभाव
एसईई नतिजाले विद्यार्थीहरूको भविष्य निर्धारण गर्ने एक मात्र आधारको रूपमा काम गरेको छ। यस प्रणालीमा विद्यार्थीलाई केवल अंकको आधारमा मूल्यांकन गरिन्छ, जुन यथार्थमा उनको सम्पूर्ण क्षमता र दक्षता नदर्शाउने गर्दछ। यसले विद्यार्थीलाई आफ्नो वास्तविक इच्छाअनुसारको करियर निर्माणमा बाधा पुर्याउँछ।
३. खारेजीको सम्भावित दुरगामी प्रभाव
माध्यमिक तहको परीक्षा प्रणालीको खारेजी वा यसको सुधारले नेपालको शिक्षा प्रणालीमा गहिरा दुरगामी प्रभाव पार्ने सम्भावना छ। यसका केहि सम्भावित प्रभावहरू तलका छन्:
३.१. सृजनात्मक र आलोचनात्मक सोचको प्रवर्धन
यदि परीक्षा प्रणालीको खारेजी वा सुधार गरिएको खण्डमा सृजनात्मक र आलोचनात्मक सोचलाई प्राथमिकता दिइन्छ भने विद्यार्थीहरूका शैक्षिक अनुभवहरू फरक र उत्तम बन्न सक्छ। विद्यार्थीलाई अधिक अनुभवजन्य र समस्या समाधान गर्दै सिक्ने अवसर प्राप्त हुनेछ जसले उनीहरूको सोच्ने क्षमतालाई थप मजबुत बनाउनेछ।
३.२. समावेशी शिक्षा
परीक्षा प्रणालीको खारेजीले समावेशी शिक्षामा सुधार ल्याउन सक्छ। यसले सबै वर्ग र समुदायका विद्यार्थीहरूलाई समान अवसर र पहुँच दिने सुनिश्चितता दिन्छ। सरकारी विद्यालयका विद्यार्थीहरूलाई पनि उन्नत स्रोत र अवसरहरूको उपयोग गरेर सशक्त बनाइन्छ।
३.३. मानसिक स्वास्थ्यमा सुधार
परीक्षा प्रणालीको खारेजीले विद्यार्थीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउनेछ। परीक्षाको अत्यधिक दबाबबाट मुक्त हुने क्रममा विद्यार्थीहरूको मानसिक अवस्था सन्तुलित र स्वस्थ रहने सम्भावना छ। यसले उनीहरूको शैक्षिक र व्यक्तिगत जीवनलाई सन्तुलित बनाउनेछ।
३.४. सीप र दक्षताको मूल्याङ्कन
परीक्षा प्रणालीमा सुधार गरेर विद्यार्थीका व्यक्तिगत सीप र दक्षताको मूल्याङ्कन गरिने छ, जसले उनीहरूको भविष्यमा केहि नयाँ दक्षता र क्षमता विकसीत गर्न मद्दत गर्नेछ। सीप आधारित मूल्याङ्कनले विद्यार्थीत्वको बहुआयामी विकासलाई प्राथमिकता दिनेछ।
३.५. कार्यक्षमता र दक्षतामा वृद्धि
परीक्षाको खारेजीसँगै कार्यक्षमता र दक्षतामा वृद्धि आउनेछ, किनकि विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो मनपर्ने क्षेत्रको अध्ययन गर्न र त्यस क्षेत्रमा दक्षता हासिल गर्न थप अवसर मिल्नेछ। यसले समग्र राष्ट्रको शैक्षिक र विकासशील क्षमतामा वृद्धि गर्न मद्दत पुर्याउनेछ।
४. निष्कर्ष
माध्यमिक तहको परीक्षा प्रणालीको खारेजी नेपालमा शिक्षाका क्षेत्रमा सुधार ल्याउनका लागि एक महत्वपूर्ण कदम हुन सक्छ। यद्यपि, यसको कार्यान्वयन गर्दा सावधानीपूर्वक विचार र योजना बनाउनुपर्नेछ। परिक्षा प्रणालीको सुधारले समग्र शिक्षा क्षेत्रमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छ र विद्यार्थीत्वको वास्तविक विकासमा मद्दत पुर्याउनेछ। यो एउटा दीर्घकालीन प्रक्रिया हो, जसले नेपाली शिक्षा प्रणालीलाई समावेशी, सृजनात्मक र विद्यार्थीको व्यक्तिगत विकासलाई प्राथमिकता दिने बनाउँछ।