नारायण प्रसाद सापकोटा
लेखक ! शिक्षक ! ट्रेनर ! शिक्षा कर्मी
सारांश (Abstract)
निजी विद्यालयमा नयाँ र अनुभवी शिक्षकबीचको सहकार्यले शिक्षा गुणस्तर, शिक्षक व्यावसायिक विकास, र विद्यार्थी उपलब्धिमा उल्लेखनीय सुधार ल्याउँछ। अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि संरचित मेंटोरिङ, पेशागत शिक्षण समुदाय (Professional Learning Communities — PLCs), र पाठ-अध्ययन (Lesson Study) जस्ता मोडेलहरूले दुवै पक्षका शिक्षकहरूलाई सिक्न र विद्यार्थी सिकाइलाई सुधार गर्न मद्दत गर्छन् (DuFour & Eaker, 1998; Ingersoll & Strong, 2011)। नेपालका केही अध्ययनहरूले पनि विद्यालय नेतृत्वको समर्थन, समयको व्यवस्था, र पारदर्शी फिडब्याक संस्कृतिले सहकार्यलाई स्थायी बनाउन योगदान पुर्याउने देखाएका छन् (Neupane, 2022)। यस लेखमा सैद्धान्तिक आधार, अनुसन्धान प्रमाण, व्यवहारिक मोडेल, केस अध्ययन, चुनौतीहरू, समाधान, र नीति सिफारिसहरू प्रस्तुत गरिएको छ।
१. प्रस्तावना (Introduction)
निजी विद्यालयहरू प्रायः प्रतिस्पर्धात्मक शैक्षिक वातावरणमा सञ्चालन हुन्छन्, जहाँ शिक्षण गुणस्तर र विद्यार्थी नतिजा प्रत्यक्ष रूपमा अभिभावकको सन्तुष्टि र विद्यालयको प्रतिष्ठासँग जोडिन्छ। यस्ता संस्थाहरूमा नयाँ शिक्षकहरू (novice teachers) र पुराना/अनुभवी शिक्षकहरू (experienced teachers) दुवैको योगदान महत्त्वपूर्ण हुन्छ, तर जब यी दुई समूहबीच प्रभावकारी सहकार्य हुन्छ, त्यसको लाभ गुणस्तरीय शिक्षा र संगठनात्मक संस्कृतिमा प्रकट हुन्छ (Hargreaves, 1994)।
नयाँ शिक्षक प्रायः विषयगत ज्ञानमा अद्यावधिक हुन्छन्, तर कक्षा व्यवस्थापन र विद्यालयको सांस्कृतिक अपेक्षामा अनुभवहीन हुन्छन्। अनुभवी शिक्षकहरूलाई कक्षा संचालनमा दक्षता हुन्छ, तर नयाँ प्रविधि वा विद्यार्थीकेन्द्रित विधिमा ताजगीको कमी हुन सक्छ। सहकार्यबाट यी दुई पक्षको ज्ञान र कौशल सन्तुलनमा आउँछ (Wang & Odell, 2002)।
२. सैद्धान्तिक पृष्ठभूमि र साहित्य समीक्षा (Theoretical Background & Literature Review)
२.१ शिक्षक सहकार्यको परिभाषा
Little (1990) ले शिक्षक सहकार्यलाई “शिक्षकहरूबीचको नियमित, उद्देश्यपूर्ण, र संरचित अन्तरक्रिया” भनेर परिभाषित गर्छिन्, जसको उद्देश्य विद्यार्थी सिकाइ सुधार गर्नु हो। यसमा संसाधन साझा गर्ने, पाठ योजना संयुक्त रूपमा बनाउने, अवलोकन र फिडब्याक दिने, र समस्या समाधानको लागि संयुक्त छलफल जस्ता क्रियाकलापहरू समावेश हुन्छन्।
२.२ पेशागत शिक्षण समुदाय (PLC)
DuFour & Eaker (1998) ले PLC लाई एउटा संरचना भनेर व्याख्या गर्छन् जहाँ शिक्षकहरू “विद्यार्थी सिकाइमा साझा जिम्मेवारी” र “निरन्तर सुधार” मा केन्द्रित हुन्छन्। अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि प्रभावकारी PLC ले:
- विद्यार्थी उपलब्धिमा सुधार ल्याउँछ (Vescio et al., 2008)।
- शिक्षकको व्यावसायिक सन्तुष्टि बढाउँछ (Louis & Marks, 1998)।
२.३ मेंटोरिङ र इन्डक्शन
Ingersoll & Strong (2011) को मेटा-विश्लेषणले देखाउँछ कि संरचित इन्डक्शन कार्यक्रम र अनुभवी शिक्षकको मेंटोरिङले:
- नयाँ शिक्षकको टिकाउपन (retention) बढाउँछ।
- विद्यार्थी नतिजा सुधार गर्छ।
- कक्षा व्यवस्थापनमा सुधार ल्याउँछ।
२.४ पाठ-अध्ययन (Lesson Study)
Lewis (2002) अनुसार Lesson Study जापानमा विकसित गरिएको सहयोगात्मक शिक्षण सुधार मोडेल हो। यसमा शिक्षकहरू:
- संयुक्त रूपमा पाठ योजना बनाउँछन्।
- एउटा शिक्षकले पाठ सिकाउँछ, अरूले अवलोकन गर्छन्।
- फिडब्याक र सुधारका लागि छलफल गर्छन्।
यो अभ्यासले शिक्षकको विश्लेषण क्षमता र विद्यार्थी सिकाइको सूक्ष्म अवलोकन गर्ने कौशल बढाउँछ।
२.५ नेपाल सन्दर्भ
Neupane (2022) ले निजी विद्यालयमा गरिएको अध्ययनमा पत्ता लगाए कि सहकार्यात्मक मेंटोरिङ कार्यक्रम लागू भएका विद्यालयमा नयाँ शिक्षकको कार्यसन्तुष्टि र विद्यार्थी प्रदर्शन दुवैमा सुधार देखिन्छ। तर, सहकार्यलाई “निरीक्षण” वा “निगरानी” भनेर बुझिने प्रवृत्तिले चुनौती सिर्जना गर्न सक्छ।
३. किन नयाँ-पुराना शिक्षक सहकार्य आवश्यक छ?
- विद्यार्थी नतिजा सुधार — सहकार्यका माध्यमबाट शिक्षकहरूले विद्यार्थीको प्रगति र कमजोरीमा साझा छलफल गरेर लक्षित रणनीति लागू गर्न सक्छन् (Goddard et al., 2007)।
- द्विपक्षीय सिकाइ — नयाँ शिक्षकले प्रविधि र नवीन विधि सिकाउँछन्; अनुभवी शिक्षकले व्यवहारिक अनुभव र सन्दर्भ-ज्ञान हस्तान्तरण गर्छन्।
- पेशागत विकास — निरन्तर फिडब्याक र संयुक्त समस्या समाधानले शिक्षकको दक्षता बढाउँछ।
- संस्थागत संस्कृतिमा सुधार — सहकार्यबाट विद्यालयमा साझा जिम्मेवारी र सहयोगको भावना विकास हुन्छ।
४. निजी विद्यालयमा लागू गर्न सकिने सहकार्य मोडेलहरू
४.१ संरचित मेंटोरिङ कार्यक्रम
- पहिलो वर्षका सबै नयाँ शिक्षकलाई प्रशिक्षित Mentor तोक्ने।
- हप्तामा कम्तीमा १ भेट, महिनामा कम्तीमा १ अवलोकन र फिडब्याक।
- Mentor प्रशिक्षणमा कोचिङ सीप र संवाद कौशल समावेश गर्ने।
४.२ पेशागत शिक्षण समुदाय (PLC)
- हप्तामा एकपटक विषयगत वा कक्षागत समूह बैठक।
- चार मूल प्रश्नमा केन्द्रित छलफल:
- विद्यार्थीले के सिक्नुपर्छ?
- कसरी थाहा पाउने?
- कसरी सुधार गर्ने?
- कुन स्रोत आवश्यक छ?
४.३ Lesson Study
- त्रैमासिक रूपमा विषयगत Lesson Study चक्र।
- संयुक्त योजना, अवलोकन, र सुधार प्रक्रिया।
४.४ साझा स्रोत र मूल्याङ्कन बैंक
- विद्यालयस्तरमा साझा पाठ योजना, गतिविधि, र मूल्याङ्कन प्रश्न बैंक।
- डिजिटल पहुँच सुनिश्चित गर्ने।
५. केस अध्ययन
केस १: काठमाडौंको निजी विद्यालयमा मेंटोरिङ पाइलट
एक विद्यालयले ६ महिनाको पाइलटमा Mentor–Mentee जोडी बनाएर हप्तामा १ अवलोकन र छलफल राख्यो।
परिणाम:
- नयाँ शिक्षकको आत्मविश्वास ३५% बढेको (सर्वे परिणाम)।
- विद्यार्थीको मासिक परीक्षण औसत ८% सुधार।
केस २: पोखरामा Lesson Study
३ जना विज्ञान शिक्षकले संयुक्त रूपमा ‘ताप र तापक्रम’ विषयको पाठ योजना बनाए, एकले पढाए, अरूले अवलोकन गरे, र सुधार सुझाव दिए।
परिणाम:
- विद्यार्थीको अवधारणात्मक बुझाइमा वृद्धि।
- शिक्षकको अन्तरक्रियात्मक विधि प्रयोगमा सुधार।
६. सम्भावित चुनौती र समाधान
| चुनौती | समाधान |
|---|---|
| समय अभाव | तालिकामा सहकार्यका लागि निश्चित समय छुट्याउने |
| निगरानीको भय | सहकार्यलाई formative र सहयोगात्मक बनाउने |
| स्रोतको कमी | विद्यालय बीच स्रोत-साझा नेटवर्क |
| नेतृत्वको कमी | नेतृत्वलाई तालिम र सहकार्यका लाभबारे प्रमाण प्रस्तुत |
७. नीति सिफारिस
- समय व्यवस्था — हप्तामा कम्तीमा १ घण्टा सहकार्य समय अनिवार्य।
- Mentor तालिम — Mentor हरूलाई औपचारिक तालिम।
- PLC को संस्थागत संरचना — कार्यसूची, रेकर्ड, र अनुगमन प्रणाली।
- स्रोत साझा नेटवर्क — निजी विद्यालय संघमार्फत।
- संस्कृति परिवर्तन — सहकार्यलाई समर्थन गर्ने प्रोत्साहन र सम्मान।
८. निष्कर्ष
निजी विद्यालयमा नयाँ र पुराना शिक्षकबीचको सहकार्य शैक्षिक गुणस्तर सुधारको आधार हो। यसले विद्यार्थी नतिजा, शिक्षक विकास, र विद्यालयको स्थायित्वमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ। संरचित, नेतृत्व-समर्थित, र सांस्कृतिक रूपमा संवेदनशील सहकार्य मोडेलले दीर्घकालीन सुधार सुनिश्चित गर्न सक्छ।
सन्दर्भ सूची
Wang, J., & Odell, S. J. (2002). Mentored learning to teach according to standards-based reform: A critical review. Review of Educational Research, 72(3), 481–546.डि बढ्छु।
DuFour, R., & Eaker, R. (1998). Professional learning communities at work: Best practices for enhancing student achievement. Bloomington, IN: Solution Tree.
Goddard, Y., Goddard, R., & Tschannen-Moran, M. (2007). A theoretical and empirical investigation of teacher collaboration. Teachers College Record, 109(4), 877–896.
Ingersoll, R., & Strong, M. (2011). The impact of induction and mentoring programs for beginning teachers: A critical review of the research. Review of Educational Research, 81(2), 201–233.
Lewis, C. (2002). Lesson study: A handbook of teacher-led instructional change. Philadelphia: Research for Better Schools.
Little, J. W. (1990). The persistence of privacy: Autonomy and initiative in teachers’ professional relations. Teachers College Record, 91(4), 509–536.
Louis, K. S., & Marks, H. M. (1998). Does professional community affect the classroom? Teachers’ work and student experiences in restructuring schools. American Journal of Education, 106(4), 532–575.
Neupane, T. R. (2022). Collaborative mentoring practices in private schools of Nepal: Challenges and prospects. Journal of Educational Practice in Nepal, 5(1), 45–59.
Vescio, V., Ross, D., & Adams, A. (2008). A review of research on the impact of professional learning communities on teaching practice and student learning. Teaching and Teacher Education, 24(1), 80–91.