नारायण प्रसाद सापकोटा
मुख्य प्रशिक्षक , इन्नोभेटिव माइन्ड्स ( शिक्षकका लागि स्कुल)
मूल्यांकनको अर्थ
पहिलो अध्यायमा, मैले मूल्यांकनको “रुचाइएको भविष्य” को बारेमा वर्णन गरेको थिएँ। मेरो दृष्टिकोण अनुसार, मूल्यांकन सिकाइको अभिन्न अंग बन्नुपर्छ, जसले सिकाइको प्रक्रियालाई मार्गदर्शन गर्छ र अगाडि बढ्न प्रेरित गर्छ। “मूल्यांकन” (Assessment) शब्द ल्याटिन शब्द assidere बाट आएको हो, जसको अर्थ “संगै बस्नु” हो।
शिक्षकले विद्यार्थीहरूसँग बसेर उनीहरूको सिकाइ बुझ्ने अवधारणा विद्यालयमा सामान्य रूपमा अपनाइएको मूल्यांकन प्रवृत्तिबाट धेरै टाढा छ। यद्यपि, धेरै शिक्षकहरूले सधैं यसलाई व्यवहारमा उतारेका छन्।
यो अध्यायमा, म कक्षाकोठामा गरिने विभिन्न उद्देश्यका मूल्यांकनको विस्तृत अध्ययन गर्नेछु। मूल्यांकन विभिन्न उद्देश्यका लागि गरिन्छ, कतिपय अवस्थामा एकअर्कालाई समर्थन गर्छन् भने कतिपय अवस्थामा एकअर्कासँग बाझिन सक्छन्। Wilson (1996) ले भनेझैं, शिक्षकहरू विभिन्न मूल्यांकन भूमिकामा संलग्न रहन्छन्, जसलाई व्यवस्थित पार्नु चुनौतीपूर्ण कार्य हो।
मूल्यांकनका तीन दृष्टिकोण
मूल्यांकनका तीन प्रमुख दृष्टिकोण छन्:
- सिकाइको मूल्यांकन (Assessment of Learning)
- सिकाइका लागि मूल्यांकन (Assessment for Learning)
- सिकाइको रूपमा मूल्यांकन (Assessment as Learning)
तीनै मूल्यांकन दृष्टिकोणका आ-आफ्नै योगदान छन्। सिकाइका लागि मूल्यांकन र सिकाइको रूपमा मूल्यांकनले शिक्षण प्रक्रियालाई प्रभावकारी बनाउने भए पनि, मूल्यांकन आफैँमा महत्वपूर्ण छ र यसको निश्चित स्थान रहन्छ।
१. सिकाइको मूल्यांकन (Assessment of Learning)
यो विद्यालयमा सबैभन्दा प्रचलित मूल्यांकन विधि हो, जसको उद्देश्य summative (सारांशात्मक) मूल्यांकन गर्नु हो। यसको प्रयोग विद्यार्थीको सिकाइ प्रमाणित गर्न तथा अभिभावक र विद्यालयलाई विद्यार्थीको प्रगतिको जानकारी दिन गरिन्छ।
- सामान्यत: यो कुनै युनिट, पाठ्यक्रम, वा शैक्षिक स्तर को अन्त्यमा गरिन्छ।
- यसको प्राथमिक उद्देश्य विद्यार्थीहरूको तुलनात्मक अध्ययन गर्नु हो।
- यो मूल्यांकन विधिले विद्यार्थीहरूलाई “उत्तीर्ण” वा “अनुत्तीर्ण” जस्ता ग्रेड प्रदान गर्दछ।
यद्यपि यो विधिले विद्यालय व्यवस्थापन र अभिभावकहरूलाई विद्यार्थीहरूको स्थिति बुझ्न सहायता पुर्याउँछ, यसले विद्यार्थीलाई सुधारका लागि आवश्यक सुझाव भने उपलब्ध गराउँदैन।
२. सिकाइका लागि मूल्यांकन (Assessment for Learning)
यो विधिले शिक्षकलाई विद्यार्थीहरूको वर्तमान अवस्था बुझ्न र त्यसअनुसार पाठ योजनाहरू परिमार्जन गर्न सहयोग गर्छ।
- यसको मुख्य उद्देश्य Formative Assessment (निर्माणात्मक मूल्यांकन) हो।
- शिक्षकहरूले विद्यार्थीहरूलाई सहयोग पुर्याउने गरी फीडब्याक दिन्छन्।
- Classroom activities, परिक्षणहरू, अवलोकन, र छात्र-शिक्षक संवाद द्वारा जानकारी सङ्कलन गरिन्छ।
- यसले विद्यार्थीलाई सुधार गर्नका लागि मार्गनिर्देशन प्रदान गर्छ।
३. सिकाइको रूपमा मूल्यांकन (Assessment as Learning)
यो विधिले विद्यार्थीहरूलाई Self-Assessment (आत्म-मूल्यांकन) गर्न प्रेरित गर्छ।
- विद्यार्थीहरू आफ्नै सिकाइलाई मूल्यांकन गर्न सक्षम हुन्छन्।
- विद्यार्थीहरू मेटाकग्निशन (आत्मचेतना) द्वारा सिकाइलाई बुझ्छन् र सुधार गर्न पहल गर्छन्।
- शिक्षकहरू सहायकको रूपमा मात्र रहन्छन्, मूल्यांकनको मुख्य जिम्मेवारी विद्यार्थीहरूमै रहन्छ।
मूल्यांकनको सन्तुलन
यी तीनवटा मूल्यांकन विधिहरूले आ-आफ्नै तरिकाले विद्यार्थी सिकाइमा योगदान गर्छन्। हालको विद्यालय प्रणालीमा “सिकाइको मूल्यांकन” (Assessment of Learning) लाई बढी प्राथमिकता दिइन्छ, जसले गर्दा अन्य दुई विधिहरूको प्रयोग कम हुन्छ।
पुनर्विचार र सन्तुलनको आवश्यकताः
- परम्परागत दृष्टिकोण (Traditional Approach):
- मुख्य रूपमा मूल्यांकन आफैँमा (Assessment of Learning) आधारित।
- विद्यार्थीहरूको तुलनामा केन्द्रित।
- सुधारिएको दृष्टिकोण (Reconfigured Approach):
- सिकाइका लागि मूल्यांकन (Assessment for Learning) र सिकाइको रूपमा मूल्यांकन (Assessment as Learning) मा बढी ध्यान।
- विद्यार्थीको व्यक्तिगत सुधारमा केन्द्रित।
विद्यालयले यी तीन दृष्टिकोणहरूबीच सन्तुलन मिलाउनु आवश्यक छ। मूल्यांकनलाई मात्र विद्यार्थीहरूको स्तर मापन गर्न नभई उनीहरूको सिकाइ सुधार्न प्रयोग गरिनुपर्छ।
निष्कर्ष
मूल्यांकन भनेको केवल विद्यार्थीहरूलाई ग्रेड दिने प्रक्रिया मात्र होइन, यो सिकाइको महत्त्वपूर्ण भाग हो। यसलाई सुधारेर सिकाइ-केन्द्रित बनाउनु पर्छ।
- शिक्षकहरूले सिकाइका लागि मूल्यांकन (Assessment for Learning) अपनाएर विद्यार्थीहरूलाई सुधारका अवसर दिनुपर्छ।
- सिकाइको रूपमा मूल्यांकन (Assessment as Learning) द्वारा विद्यार्थीहरूलाई आत्म-मूल्यांकन गर्न सक्षम बनाउनुपर्छ।
यसरी, विद्यालय मूल्यांकनको विधिलाई पुनर्विचार गर्दै विद्यार्थी-केंद्रित र सुधारमुखी प्रणाली अपनाउन सक्छन्।