Reflective Teaching Practice: प्रभावकारी कक्षा व्यवस्थापनको एक गहकिलो उपाय

परिचय :

शिक्षण एउटा सतत् सुधारको प्रक्रिया हो । प्रत्येक शिक्षकको दायित्व केवल पठनपाठन गराउनु मात्र होइन, शिक्षक स्वयंको अभ्यास, पद्धति, र दृष्टिकोणलाई समय समयमा पुनरावलोकन गर्दै अझ प्रभावकारी कक्षा व्यवस्थापन र शिक्षण प्रविधिको विकास गर्नु हो । यसै क्रममा, “Reflective Teaching Practice” अर्थात् ‘परावर्तित शिक्षण अभ्यास’ आजका शिक्षकहरूका लागि अत्यन्त आवश्यक अभ्यासको रूपमा स्थापित भएको छ । यो शिक्षण अभ्यास शिक्षण सिकाइ प्रक्रियामा शिक्षकले आफूले प्रयोग गरेका विधि, व्यवहार, रणनीति तथा कक्षाको समग्र अवस्था प्रति आत्म-विश्लेषण गर्दै शिक्षण क्षमतामा निरन्तर सुधार ल्याउने प्रक्रिया हो ।

परावर्तित शिक्षण अभ्यासको महत्व परावर्तित शिक्षण अभ्यास शिक्षकको व्यावसायिक विकासको मेरुदण्ड हो । यसले शिक्षकलाई आफ्नो शिक्षणको कमजोरी र सम्भावनाहरूको पहिचान गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ । यस अभ्यासबाट शिक्षकले कक्षाको वास्तविकता, विद्यार्थीको प्रतिक्रियाहरू, वातावरणीय प्रभावहरू र आफ्नै प्रस्तुति शैलीलाई समग्र रुपमा विश्लेषण गर्न सक्छन् ।

परावर्तित शिक्षण अभ्यास अपनाउनाले निम्न महत्वका फाइदाहरू हुन्छन्: १. आत्ममूल्यांकन गर्ने क्षमता विकास हुन्छ । २. शिक्षणको गुणस्तरमा सुधार आउँछ । ३. विद्यार्थीको रुचि र आवश्यकताअनुसार शिक्षण पद्धति परिमार्जन गर्न सकिन्छ । ४. कक्षा व्यवस्थापन सजिलो हुन्छ । ५. शिक्षक-विद्यार्थी सम्बन्ध अझ सुदृढ बन्छ । ६. समावेशी शिक्षण प्रविधिको विकास हुन्छ । ७. नवीनतम शैक्षिक प्रविधि र नवाचारको प्रयोग गर्न सहज हुन्छ । ८. शिक्षकको पेशागत सन्तुष्टि र आत्मविश्वास बढ्छ ।

Reflective Teaching को चरणहरू

१. योजना निर्माण (Planning)

२. कार्यान्वयन (Action)

३. अवलोकन (Observation)

४. आत्म-विश्लेषण (Self-Analysis)

५. सुधार र पुनःयोजना (Improvement and Re-Planning)

Reflective Teaching का लागि प्रयोग गरिने प्रविधिहरू

• Teaching Journal
• Peer Observation
• विद्यार्थी प्रतिक्रिया
• Audio/Video रेकर्डिङ
• Self-Questioning
• Action Research (शिक्षकले आफ्नै कक्षामा प्रयोगात्मक अनुसन्धान गर्ने)
• Focus Group Discussion (विद्यार्थी र सहकर्मी शिक्षकसँग समूहमा छलफल गर्ने)

Reflective Teaching र प्रभावकारी कक्षा व्यवस्थापन कक्षा व्यवस्थापन भनेको केवल अनुशासन होइन, विद्यार्थीलाई प्रेरित गर्दै सहकार्य र सिकाइको वातावरण निर्माण गर्नु हो । परावर्तित शिक्षणले शिक्षकलाई विद्यार्थीको विविधतालाई सम्मान गर्दै कक्षा सहज र समावेशी बनाउन सहयोग पुर्याउँछ । यसले विद्यार्थीमा आत्मअनुशासन, सहयोगी भावना र सिकाइमा सक्रियता ल्याउँछ ।

नेपालको सन्दर्भमा Reflective Teaching को अवस्था नेपालमा शिक्षक विकासका लागि सरकारी तथा निजी स्तरमा प्रयास भए तापनि, परावर्तित शिक्षण अभ्यास अझै व्यापक रूपमा प्रचलित छैन । शिक्षकहरूमा समय अभाव, तालिमको कमी, र व्यवस्थापनको असहयोग जस्ता समस्याले यसको अभ्यासमा अवरोध आएको छ । तथापि, नयाँ पाठ्यक्रम, SEE सुधारका रणनीति र शिक्षा ऐन, नीति तथा कार्यक्रमहरूमा शिक्षक विकास र Reflective Practice को महत्त्व बढ्दो क्रममा छ ।

शिक्षा नीतिसँग सम्बन्धित सन्दर्भ: नेपाल सरकारको ‘शिक्षा ऐन २०२८’ संशोधन, ‘शिक्षा नीति २०७६’, र ‘शिक्षक पेशागत विकास निर्देशिका’ मा शिक्षकले निरन्तर सिकाइ र पेशागत विकास गर्नुपर्ने उल्लेख छ । शिक्षक तालिम केन्द्र (NCED) ले पनि अब Reflective Practice समावेश गर्ने दिशामा काम गरिरहेको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भ: विश्वका विभिन्न देशहरूमा जस्तै फिनल्याण्ड, सिंगापुर, जापान, र क्यानडामा Reflective Teaching लाई शिक्षक विकासको मुख्य आधार बनाइएको छ । यी देशहरूमा शिक्षकहरूले हरेक शिक्षणपछि आत्म समीक्षा, सहकर्मी समीक्षाको अभ्यास, र नियमित Action Research गर्ने प्रचलन छ । यसले उनीहरूको शिक्षण स्तर उच्च भएको प्रमाणित भएको छ ।

चुनौती र समाधान चुनौतीहरू:

• समय अभाव
• सहकार्यको कमी
• व्यवस्थापनको समर्थन अभाव
• तालिमको कमी
• प्रविधि र स्रोतको अभाव

समाधानहरू:

• विद्यालयमा नियमित Reflective सत्र सञ्चालन
• शिक्षक तालिममा Reflective Teaching को समावेश
• शिक्षक सहकार्य मञ्च स्थापना
• शिक्षा नीतिमा यसको प्रवर्द्धन
• शिक्षकलाई प्रविधिमा दक्ष बनाउने
• सरकारी र निजी निकायबीच सहकार्यमा शोध तथा अनुसन्धान प्रवर्द्धन गर्नु

निष्कर्ष:

Reflective Teaching Practice शिक्षणलाई आत्ममूल्यांकन, निरन्तर सुधार, र व्यावसायिक उन्नतिको मार्गमा लैजाने अभ्यास हो । यो अभ्यास नेपाल जस्तो विकासशील देशमा गुणस्तरीय शिक्षा प्रवाह गर्न अपरिहार्य छ । नीति निर्माणदेखि विद्यालय व्यवस्थापन र शिक्षक स्वयंको इच्छाशक्ति आवश्यक छ । शिक्षकले आफ्ना अनुभवहरूलाई कागजमा उतार्दै, सहकर्मी शिक्षकसँग छलफल गर्दै, र विद्यार्थीको आवाज सुन्दै अगाडि बढ्दा मात्र शिक्षणमा प्रभावकारिता, नवीनता, र समावेशीताको सुनिश्चितता हुन्छ ।

यतिबेला शिक्षण केवल पेशा होइन, चेतनाको अभ्यास हो । Reflective Teaching बाटै हामी शिक्षण सिकाइको क्षेत्रमा रूपान्तरण ल्याउन सक्छौं ।